Cyfrowy Jedwabny Szlak: Technologiczny ekosystem w Azji Centralnej

Uzasadnienie Historyczne i Ekonomiczne

Azja Centralna to region pięciu byłych republik radzieckich położonych w sercu Eurazji: Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistan i Uzbekistanu. Obszar ten położony jest na terenach dawnego Jedwabnego Szlaku, który służył nie tylko wymianie towarów, lecz także idei i technologii. Choć tereny te kojarzą się z kulturą nomadów lub ośrodkami handlu, to w rzeczywistości, mają bogate naukowe i intelektualne tradycje.

Regionalne miasta były centrami nauki w świecie islamskim, gdzie rozwijały się matematyka i astronomia. Później przez dekady region stanowił zaplecze przemysłowe, militarne oraz naukowe radzieckiego imperium. Istniały tu ważne ośrodki skupione w sferze aerokosmicznej i lotniczej. Dziś kraje te szukają aktywnie nowych ścieżek rozwoju i dywersyfikacji gospodarek opartych na wydobyciu surowców. I właśnie w tym bogatym historycznym i intelektualnym kontekście, Azja Centralna dokonuje transformacji z pomocą specjalnych stref technologicznych.

Na zdjęciu zilustrowano pięć państw Azji Centralnej / wikipedia.com

Cały region odcięty jest od międzynarodowych wód. Kazachstan, Turkmenistan oraz Uzbekistan to większe kraje bogate w surowce naturalne, szczególnie gaz oraz ropę naftową. Tadżykistan i Kirgistan to biedniejsze kraje, z pewnymi zasobami kruszców, których większość terytorium pokrywają rejony górskie.

Od północy region graniczy z Rosją, z którą ma silne związki gospodarcze oraz w różnych stopniu polityczne. Na wschodzie z Chinami, z którymi współpracują w ramach korytarzy transportowych projektu do i z Europy. Na południu region graniczy z Afganistanem i Pakistanem, stanowiącymi jednocześnie wyzwanie bezpieczeństwa i istotne korytarze tranzytowe prowadzące do portów Oceanu Indyjskiego. Od zachodu państwa Azji Centralnej łączy Morze Kaspijskie, Azerbejdżan, Gruzja oraz Iran, umożliwiając dostęp do rynków Europy i Bliskiego Wschodu poprzez Szlak Transkaspijski oraz korytarz Północ-Południe.

Definicja stref technologicznych

Strefy technologiczne (huby, parki) wyewoluował z tradycyjnych Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE). Dla porównania strefa technologiczna jest bardziej dynamiczna, zorientowana na talenty z celem tworzenia gospodarki opartej na wiedzy. Podczas gdy SSE to głównie pasywna strefa ulg podatkowych z infrastrukturą fizyczną (fabryki, magazyny) zorientowana na przemysł.

Celem tworzenia stref technologicznych jest przyciągnięcie kapitału, talentów oraz innowacji. Oferują one preferencyjne warunki (podatkowe, wizowe), infrastrukturę oraz ramy regulacyjne. Nie są równoznaczne z ekosystemem. Strefy stwarzają korzystne warunki dla firm, ale dopiero interakcje pomiędzy firmami, akceleratorami, inwestorami, talentami i uczelniami budują pełny ekosystem. W ten sposób strefy są fundamentem, stanowią formalny element polityki państwa, które tworzą podwaliny znacznie szerszego ekosystemu technologicznego.

Przyspieszenie transformacji cyfrowej

Technologiczne strefy w Azji Centralnej to nie jest przypadkowy trend. Wynikają one z występujących czynników wspólnych dla państw regionu. Trend podtrzymują strategiczne polityki lokalnych rządów oraz sploty wydarzeń geopolitycznych.

Dywersyfikacja gospodarki

Region dąży do dywersyfikacji gospodarek surowcowych w kierunku gospodarki opartej na wiedzy i usługach, zmniejszając zależność od ropy, gazu, kruszców czy bawełny. Długoterminowe strategie państwowej restrukturyzacji zawierane są w planach takich jak Uzbekistan-2030 czy Kazachstan-2050.

Wzrost populacji i presja zatrudnienia

W przeciwieństwie do starzejącej się Europy, kraje Azji Centralnej mają bardzo młode i szybko rosnące populacje, gwarantując stały dopływ rąk do pracy. W krajach Azji Centralnej ponad połowa mieszkańców ma mniej niż 30 lat. Dynamiczny przyrost naturalny powoduje konieczność tworzenia setek tysięcy nowych miejsc pracy rocznie. Sektor IT, skalowalny i eksportowy, stał się dla rządów narzędziem redukowania bezrobocia młodych i budowania nowoczesnej gospodarki.

Tanie koszty pracy i energii

Niskie stawki płac oraz relatywnie tania i czysta energia - szczególnie hydroenergetyczna w Kirgistanie i Tadżykistanie oraz gazowa w Kazachstanie i Turkmenistanie - tworzą konkurencyjne warunki dla firm outsourcingowych i centrów danych. Pozwala to regionowi konkurować kosztowo z Europą Wschodnią czy Indiami.

Tabela średnich cen wytworzenia energii w dolarach na podstawie Average cost of generation and range of retail electricity prices in Central Asian countries, 2021 / iea.org

Katalizator geopolityczny

Zachowanie neutralności w stosunku do konfliktu rosyjsko-ukraińskiego w 2022 roku pozwolił na masowy napływ migracji specjalistów i przedsiębiorców z Białorusi, Rosji i Ukrainy. Jest to odwrócenie sytuacji, która miała miejsce zaraz po rozpadzie Związku Radzieckiego, kiedy w latach 90 XX w., w szczególności wykształcone kadry etnicznych Rosjan, wyjeżdżały z regionu do Rosji w poszukiwaniu nowych możliwości. Według szacunków naukowców z Central Asia University, liczba osób, które wyjechały z Rosji do krajów Azji Centralnej w latach 2022‑2023, wyniosła około 265 000: 65 000 do Kirgistanu, 75‑100 000 do Kazachstanu i około 100 000 do Uzbekistanu. W przypadku Tadżykistanu dane nie są dostępne. Bliskość geograficzna, kulturowa dała zatem zastrzyk talentów, wiedzę oraz kapitał dla regionu.

Poradzieckie tradycje inżynieryjne

Dziedzictwo radzieckie pozostawiło w Azji Centralnej solidne fundamenty naukowo-techniczne, które dziś stanowią punkt wyjścia dla cyfrowej transformacji regionu. Kazachstan był ważnym ośrodkiem przemysłu lotniczego. Kosmodrom Bajkonur, symbol kosmicznej ambicji Związku Radzieckiego, wciąż działa i przyciąga inwestycje związane z technologiami kosmicznymi. W Uzbekistanie rozwijały się instytuty fizyki i matematyki, kształcąc pokolenia naukowców, a radzieckie politechniki w Kirgistanie i Tadżykistanie dostarczały inżynierów zdolnych realizować skomplikowane projekty przemysłowe.

Globalizacja usług, rosnące znaczenie chmury i AI

Wzrost wykorzystania technologii chmurowych, automatyzacji i sztucznej inteligencji stworzył globalny popyt na wysoko skalowalne usługi IT. Firmy z Azji Centralnej mogą świadczyć te usługi zdalnie, bez konieczności fizycznej obecności na głównych rynkach. Ułatwia to integrację regionu z globalnymi łańcuchami wartości i przyspiesza eksport usług cyfrowych.

Charakterystyka państw regionu

• Kazachstan to kraj z najintensywniej inwestujący w IT i gospodarkę cyfrową. Ma bardzo zaawansowany i dojrzały ekosystem. Na swoim koncie kraj ma pierwszy w regionie założony Unicorn (Kaspi.kz). Od 2018 roku funkcjonuje Astana Hub, główna strefa technologiczna w kraju. Posiada ona największą infrastrukturę i kapitał inwestycyjny oraz dużą liczbę rezydentów. Kazachstański ekosystem ma mocno rozwinięty FinTech, a teraz kładzie nacisk na rozwój AI.

• Uzbekistan to najliczniejszy kraj Azji Centralnej. Kraj ma strategię opartą na masowym szkoleniu kadr i przyciąganiu międzynarodowego outsourcingu. Od 2016 roku państwo przeprowadza reformy i otwiera się na świat. W 2019 roku sformowano strefę technologiczną IT Park Uzbekistan, który skaluje się bardzo dynamicznie i jest silnie wspierany przez aparat rządowy.

• Kirgistan to mniejszy kraj z najmniejszą liczbą ludności w regionie. Strefa technologiczna funkcjonuje tutaj od 2011 roku. Tworzy ona eksterytorialną jurysdykcję w ramach High Technology Park (HTP), która obejmuje cały kraj. Nie uzależnia się obowiązujących ulg od fizycznej lokalizacji firmy na terenie kraju. Widoczna inspiracja podobnym rozwiązaniem, mającym miejsce w Białorusi.

• Tadżykistan to najmniejszy i najbiedniejszy kraj w regionie, który znajduje się w początkowej fazie rozwoju ekosystemu. W 2024 roku otwarto IT Park Dushanbe. Kraj planuje wykorzystać swoje bogate zasoby hydroenergetyczne do stworzenia tanich centrów danych AI.

• Turkmenistan to kraj o najwyższym stopniu kontroli państwowej w Azji Centralnej. Gospodarka silnie uzależniona od gazu. Brak otwartej strefy technologicznej, a inicjatywy koncentrują się wokół cyfryzacji państwa.

Promowane strefy technologiczne w Azji Centralnej różnią się modelem i ulgami, co odzwierciedla regionalną dywersyfikację strategii. Podczas gdy Kazachstan celuje w rozwój Deep-Tech i innowacji na bazie kapitału (Astana Hub), Uzbekistan i Kirgistan skupiają się na masowym eksporcie usług IT - pierwszy poprzez skalowanie outsourcingu BPO (IT Park), drugi poprzez zapewnienie największej elastyczności kosztowej i prawnej (HTP).

Zestawienie na podstawie informacji z 2025 roku każdego z poszczególnych stref technologicznych.

Wyzwania

Rozwój sektora technologicznego w Azji Centralnej napotyka również istotne wyzwania. W wielu krajach rynku Venture Capital wciąż jest niedojrzały, co ogranicza możliwość szybkiego finansowania startupów i skalowania innowacyjnych projektów.

Poza stolicami infrastruktura internetowa bywa niewystarczająca lub kosztowna, co utrudnia rozwój firm technologicznych w regionach peryferyjnych.

• Kazachstan wyróżnia się wysoką penetracją internetu na poziomie 92,3% populacji, przy średniej prędkości 53,86 Mbps, co plasuje kraj na 94. miejscu na świecie.

• Uzbekistan osiąga 83,3% penetracji internetu, a ceny i prędkości pakietów internetowych pozwalają na relatywnie szeroki dostęp dla mieszkańców.

• W Kirgistanie i Tadżykistanie duża część populacji nadal pozostaje offline, a infrastruktura w wielu obszarach peryferyjnych jest niewystarczająca.

• Najgorzej wypada Turkmenistan, gdzie jedynie 2,6 mln osób korzysta z internetu, prędkości są bardzo niskie (średnio 4,31 Mbps), a kraj zajmuje 161. miejsce na świecie pod względem jakości sieci.

Istnieje również luka edukacyjna w obszarach istotnych dla nowoczesnej gospodarki cyfrowej, takich jak sztuczna inteligencja, analiza danych czy technologie chmurowe, co wymaga intensywnych programów szkoleniowych i wsparcia dla lokalnych talentów.

Dodatkowo, ryzyka regulacyjne, korupcyjne i biurokratyczne, mogą spowalniać rozwój ekosystemów technologicznych i ograniczać swobodę działania firm.

Perspektywy

Pomimo istotnych wyzwań, Azja Centralna wkracza w fazę intensywnych, skoordynowanych reform. Kraje regionu aktywnie starają się niwelować swoje słabości.

W obszarze finansowania powstają nowe fundusze wspierające startupy oraz inicjatywy zwiększające dostęp do kapitału. Przykładem jest program Dive into Silicon Valley w Kirgistanie, umożliwiający startupom nawiązanie kontaktów w Dolinie Krzemowej. Udostępniane są państwowe granty - finansowanie udziału w Draper University czy programach Deep Tech - a także preferencyjne warunki podatkowe (0% CIT, 0% VAT). Coraz częściej organizowane są działania łączące lokalnych przedsiębiorców z inwestorami zagranicznymi.

W zakresie infrastruktury cyfrowej realizowane są inwestycje w sieci szerokopasmowe oraz współpraca z międzynarodowymi operatorami (Huawei czy ZTE). Część projektów współfinansują instytucje międzynarodowe, w tym Bank Światowy. Kraje regionu rozwijają alternatywne trasy światłowodowe (obecnie 95% ruchu międzynarodowego Kazachstanu kierowane jest przez Rosję) oraz technologie satelitarne, jak Starlink. Prowadzone są projekty w ramach unijnej inicjatywy „Connectivity for Central Asia”.

W obszarze kapitału ludzkiego intensywnie rozwijane są programy szkoleniowe w IT, AI i Data Science oraz systemy stypendiów dla studentów kierunków technicznych. Choć region posiada silne tradycje inżynieryjne, dotychczasowy system edukacji nie pokrywa potrzeb dynamicznie rosnącej gospodarki cyfrowej. Wypełnieniu luki kompetencyjnej służą inicjatywy szkoleniowe, takie jak Tech Orda w Kazachstanie czy Million Programmers w Uzbekistanie, które zwiększają liczbę specjalistów gotowych do pracy w projektach.

W zakresie otoczenia regulacyjnego kraje regionu upraszczają przepisy i digitalizują administrację. Powstające specjalne strefy technologiczne, przyspieszają rejestrację firm i ułatwiające rozliczenia podatkowe. Rozwój e-administracji ogranicza konieczność kontaktu z urzędnikam. Łatwiejszy dostęp do zezwoleń i licencji podnosi przewidywalność regulacyjną i zwiększa atrakcyjność regionu dla inwestorów zagranicznych oraz rozwijających się startupów.

Podsumowanie

Azja Centralna, historycznie pełniąca rolę Jedwabnego Szlaku wymiany idei i technologii, dziś przechodzi masową i strategiczną transformację z gospodarki surowcowej w gospodarkę opartą na wiedzy. Kraje regionu wykreowały skuteczne, lecz odmienne modele działania. Sukces w znacznej mierze opiera się na ulgach podatkowych, młodym kapitale ludzkim i geopolitycznym katalizatorze. Azja Centralna skutecznie zmienia swoją tożsamość, stając się realnym konkurentem dla tradycyjnych rynków outsourcingowych, umacniając swoją pozycję jako stabilne, cyfrowe wrota Eurazji.

Artykuł ten traktuję jako początek cyklu artykułów o Azji Centralnej, gdzie przybliżę sytuację stref technologicznych w każdym z krajów, ich sukcesów, wyzwań, perspektyw oraz kondycji całego technologicznego ekosystemu.